De laatste keer op de Ster...

Lieve mensen,

Het begint in de gieterij erg druk te worden. Op zich een gunstige ontwikkeling want vanwege de crisis hebben we het afgelopen jaar zwaar verlies geleden. Nadeel is wel dat ik veel moet overwerken en weinig tijd aan m'n opleiding en m'n weblog kan besteden.
Dan toch bij deze het laatste deel over het meedraaien op de Ster in Utrecht.


25 Maart zou ik 's avonds m'n Himalayapresentatie geven. De donderdagavond ervoor heb ik nog tot 00:30 zitten werken om het allemaal af te krijgen.

Lekker crossen door het smeltwater in de Himalaya (Foto: Jos Gelissen)

Vrijdagochtend moest ik al om 5:00 m'n mandje uit omdat ik een training had in Gent (B), daar moest ik om 8:00 zijn. Kort nachtje, dus.
Maar de presentatie was af dus ik kon weer wat tijd aan molens besteden (dacht ik).

26 Februari 2011, m'n laatste dag op de Ster.
Ik had mezelf voorgenomen om een maand of twee bij de Ster mee te draaien om het zagen een beetje onder de knie te krijgen. Uiteraard ben ik daar geen vakman in geworden maar ik heb wel een goede indruk hoe e.e.a. werkt bij een zaagmolen.

's Morgens weer even uit het raam gekeken en er een aantal weersites op nageslagen om te zien wat het weer die dag zou doen:

Windrichting: ZuidWindkracht: 4 (21 km/u)

Temperatuur: 7°C

Luchtdruk: 1014 HPa

Vochtigheid: 97%

Bewolking: Stratus

Hoogte bewolking: Laag

Trekrichting bewolking: Niet te bepalen, egale grijze deken.

Neerslag: Geen

Weerkaart: warmtefront noord van ons en trekt verder weg. Vanuit het westen komt een koufront op ons af..

Buienradar: Een groot regengebied komt vanuit het westen op ons af.

Overige waarnemingen: Geen

Bij aankomst op de Ster was Piet al aanwezig. Op de bar zag ik een envelop liggen met daarop het woord "Bijlhouwersgilde".

Een gilde was een soor belangenvereniging van mensen en bedrijven in dezelfde beroepsgroep. Ze wisselden o.a. kennis uit en droegen zorg voor de kwaliteit van de producten die ze maakten. Daarbij steunden ze vaak ook nog een goed doel, ze doneerden bijv. geld aan weeshuizen of zieken.

Dat geld werd "verdient" door een bepaald percentage af te romen van de omzet van alle leden.

Het "Bijlhouwersgilde" was een belangenvereniging voor alle bedrijven en lieden die zich bezig hielden met het handelen en verwerken van hout en daar horen houtzaagmolens natuurlijk ook bij.

De meeste gilden zijn in de 18e eeuw opgeheven. Het bijlhouwersgilde is in mei 2004 weer heropgericht o.a. door molenaar Piet van de Ster.

Ik moet je zeggen dat ik niet goed heb doorgevraagd want ik weet niet wie er bij het huidige Bijlhouwersgilde zijn aangesloten en wat ze doen.

Een week geleden (ik kon er helaas niet bij zijn) was men begonnen met het zagen van de beukenstam (zie vorige aflevering van deze weblog). Daar is men na ± 50 cm mee gestopt omdat één van de zaagbladen begon te "lopen". Dat wil zeggen dat het zaagblad z'n eigen weg gaat kiezen en scheef door de stam heen gaat.

Dit kan verschillende redenen hebben:

-De spanning op de zaagbladen is niet goed (te weinig)

-Knoest of kwast. Deze zijn nogal hard waardoor het zaagblad "weggedrukt" wordt.

-De richting van de houtvezels veranderd en daar kan het zaagblad in mee gaan.

-Stuk metaal (spijker, granaatscherf)

Als een zaagblad gaat lopen dan kun je dat horen aan het geluid.

Een zaag(blad) heeft altijd een zetting. De tanden van het blad zijn daarbij om en om iets naar buiten gebogen, zie onder:

Twee soorten van "zettingen"... (http://www.verspanersforum.nl/Zagen.htm)

Stel, een zaagblad heeft een dikte van 1 mm. Normaal gesproken zou de zaagsnede dan ook 1 mm bedragen. Het nadeel is echter dat het blad dan gaat vaslopen in het hout.  Hout is flexibel en gaat na het passeren van de tanden tegen het blad aan drukken. Door de wrijving kan een blad erg heet worden. Daarom worden de tanden om en om iets verbogen naar links en rechts. Daardoor wordt de zaagsnede wat breder waardoor het blad zelf vrij loopt.

Als nu een zaagblad gaat lopen dan gaat deze zich scheef door de zaagsnede bewegen waardoor hij gaat aanlopen en erg warm kan worden. Als een stam net uit het water is gehaald dan is deze nog erg vochtig. Bij het aanlopen wordt dan door de vrijgekomen warmte stoom gevormt.

Het grote gevaar van het "lopen" is dat er door het vervormen teveel spanning op een zaagblad kan komen te staan waardoor het kan breken.

Wat ook kan gebeuren (en wat Piet ook echt heeft meegemaakt) is dat de zaag vastloopt in de stam en tijdens de opgaande slag het zaagraam de gehele stam inclusief zaagslee mee omhoog trekt.

Er zijn een aantal dingen te doen als de zaag gaat lopen:

-Spanning op het betreffende zaagblad controleren.

-Afwachten, het kan zijn dat het zaagblad weer terug komt in het juiste spoor.

-Het zaagblad extra begeleiden, a.h.w. dwingen om het juiste spoor weer op te zoeken.

-Tanden meer zetting geven.

Het zagen van planken uit een stam kan op meerdere manieren gebeuren. Hieronder zie je een afbeelding waar je kunt zien hoe planken uit een stam gezaagd kunnen worden:

Manieren om "kwartiers" te zagen... (Bron: http://www.joostdevree.nl/)

Het hout in het kernhout scheurt bij drogen het ergst, dat wordt er meestal uit gezaagd. Verder kunnen planken dan op 2 manieren uit een stam gezaagd worden:

"Kwartiers" In de afbeelding hierboven zie je hoe planken "kwartiers" uit een stam gezaagd kunnen worden. Het mag duidelijk zijn waarom dat zo genoemd wordt.

ls je naar de linker afbeelding kijkt (klik er op om te vergroten) dan zie je daar de uitdrukkingen "zuiver kwartiers"en "vals kwartiers". Neem nu de middelste plank die vals kwartiers gezaagd is. Kijk naar de lengte van de afzonderlijke gedeelten van de jaarringen. Je ziet nu dat er grote verschillen zitten in de lengte van die jaarringen. Het nadeel daarvan is dat planken die op die manier gezaagd zijn tijdens het drogen erg krom trekken en dat komt door het verschil in lengte van die jaarringen.

Let nu eens op de lengte van de jaarringen van de middelste plank die zuiver kwartiers gezaagd  is, deze hebben allemaal nagenoeg dezelfde lengte. Deze zuiver kwartiers gezaagde planken zullen veel minder werken en dus minder krom worden.

Bij kwartiers zagen wordt dus altijd geprobeerd om de lengte van de jaarringen zo kort mogelijk te houden, dat is ook te zien bij de twee andere afbeeldingen van het"kwartiers zagen.

Voordeel van deze manier van zagen is dat de kwaliteit van de planken beter is omdat ze veel minder werken (kromtrekken). Nadeel is dat het een dure manier van zagen is. Een stam moet in meerdere grote stukken gezaagd worden die allemaal weer apart opgespannen moeten worden.

"Dosse" Dan kunnen planken ook nog "dosse" gezaagd worden.

"Dosse" zagen... (Bron: www.xead.nl)

 Hierboven zie je een voorbeeld van "dosse" zagen. Hierbij zie je dat de middelste plank de beste kwaliteit heeft omdat de jaarringen daar nagenoeg allemaal even lang zijn en mooi parallel liggen. Hoe verder je naar de buitenkant van de stam gaat, hoe groter de verschillen worden tussen de lengten van de jaarringen en hoe krommer die planken worden als ze drogen. Voordeel is wel dat dit een makkelijke manier van zagen is, je hoeft een stam maar één keer op te spannen.

Om e.e.a. te completeren zie je hieronder nog een afbeelding van zaagwijzen en wat voor effect dat heeft op kromtrekken. Klik er weer even op voor een vergroting:

Zaagwijzen en hoe e.e.a. dan kromtrekt... (Bron: www.gitaarnet.nl)

Voorbeeld van een dun stammetje grenen  die bij de Ster "dosse" gezaagd is...

Het "beukenstammetje" wordt gezaagd...

Hierboven zie je hoe de beukenstam gezaagd word. De middelste zaagbladen (zie ook hieronder) zagen het kernhout er uit.

De twee buitenste zaagbladen zagen de zijkanten van de stam af. Wat overblijft zijn twee dikke plakken hout die naderhand een kwart slag gedraaid worden en ook weer opgespannen worden voor een tweede zaagronde.

Molenaar Henk houdt het allemaal in de gaten...

Terwijl de molen lekker aan het zagen is raak ik aan de praat met Elske. Elske is een gids bij de Ster en is ook bezig met haar opleiding tot molenaar. Ze heeft er al een tijdje niet zoveel aan gedaan en wilde weten of er weer cursusavonden waren. Toevallig had ik kort daarvoor een mailtje gekregen met de aankondiging van een aantal cursusavonden.

Het liep alweer tegen het eind van de middag. Omdat de wind niet zo sterk en nogal wispelturig was is het niet gelukt om de stam geheel door te krijgen. De stam was voor 3 kwart gezaagd toen we de boel stilzetten.

Henk en ik heb boven de boel afgezeild en opgeruimd.

Toen we weer beneden waren was er een dame uit de buurt binnengelopen die nog een oude prent dan van de Leidsche Rijn met daarop de twee molens (waarvan één de Ster is) die daar ooit hebben gestaan. Ze bood Piet de prent aan.

Piet is gek op geschiedenis dus dat was een welkome gift. De prent was redelijk gedetailleerd en liet goed zien hoe de molen er vroeger uit zag.

Ik had 's avonds nog en afspraak dus ik moest er snel vandoor. Ik bedankte molenaars Piet en Henk voor hun gastvrijheid en wijze lessen en hobbelde op m'n fietsie westwaarts naar de Meern   

Ik kreeg diezelfde avond nog een mailtje van Piet, hij had nog wat info opgezocht over het "bijlhouwersgilde" van destijds:

Ik moest vandaag het antwoord op de vraag naar het 'afromingspercentage' bij de verkoop van hout in Utrecht schuldig blijven.
In het Utrecht Archief bevindt zich het Bijlhouwersgilde boek. Daaruit hebben we een aantal jaren geleden stukjes uit getranscribeerd.
O. m. het volgende. Het 'afromingspercentage' komt in maart 1662 uit op 2,5 %.


Utrechts Archief 708-1 nr 79-bis


Woensdag den 26ste marty 1662


De vroedschap gehoord het advies van hare gecommiteerden heeft op ’t  versoek van ’t bijlhouwers gilt verstaan dat voortaan alle venduen oft omleggen van hout hier van buyten wordende gebracht sullen geschieden in ’t gildenhuys mits gevende de halve stuyver op de gulden als nu ten behoeve van ’t voorzeijts gildenhuys, en sal van nu voortaan bij ieder nieuw gildebroeder in plaetse van vier gulden tien stuyvers tot intree gegeven worden ses gulden voor de sieke bussen


Accordeert in kennis van mij
J. Ouint

In de volgende aflevering behandel ik het meedraaien op de Kilsdonkse molen.
Bedankt voor het lezen en tot de volgende keer.
Groet,

Marcel